JERZY BIELAWSKI: Józef Mackiewicz – pisarz zakazany w PRL-u

Artykuł Jerzego Bielawskiego pt. “Józef Mackiewicz – pisarz zakazany w PRL-u” ukazał się w 2025 roku na łamach Przeglądu Filatelistycznego (nr 4/2025). Za zgodą Autora zamieszczamy go w całości na naszej stronie.

Józef Mackiewicz – pisarz zakazany w PRL-u

Jerzy Bielawski

Czterdzieści lat temu – 31 stycznia 1985 roku w Monachium zmarł Józef Mackiewicz, wybitny pisarz i publicysta. W Polsce po 1945 roku, ze względu na swój bezkompromisowy i radykalny antykomunizm, był objęty zakazem cenzorskim i niemal do końca życia pozostawał całkowicie nieznany. W kraju popularność zyskał dopiero w latach 80. XX wieku dzięki wydawnictwom tzw. „drugiego obiegu”. Do Polski trafiały też jego książki wydawane za granicą, głównie w Londynie oraz w Instytucie Literackim, kierowanym przez Jerzego Giedroycia (1906-2000) w Paryżu.

Dopiero po wielu latach Sejm Rzeczypospolitej Polskiej IX kadencji Uchwałą z 22.11.2021 roku o brzmieniu: „W 120. rocznicę urodzin wybitnego pisarza – uznając wielkość jego dorobku wytrwale wspierającego idee niepodległości Polski, wolności i przyjaznego współistnienia narodów Europy Środkowo-Wschodniej i niezłomnego oporu przeciwko komunizmowi oraz ceniąc uniwersalne wartości jego prozy literackiej – ustanowił rok 2022 Rokiem Józefa Mackiewicza”.

W myśl Uchwały Sejmu dla upamiętnienia zapomnianego pisarza Poczta Polska 1.04.2022 roku wprowadziła do obiegu znaczek (Fi 5206) emisji „Józef  Mackiewicz” o nominale 30 gr (il.1). Projektantem był Jacek Konarzewski. Wprawdzie emisja zbiegła się ze 120.rocznicą urodzin pisarza, ale tego w emisji nie odnotowano. Niech więc chociaż  czterdziesta rocznica śmierci wybitnego polskiego prozaika pozwoli przybliżyć mało znanego twórcę.

Józef Mackiewicz urodził się 1 kwietnia 1902 roku w Petersburgu w zamożnej rodzinie. Ojciec Antoni (1860-1914) pochodził z polskiej rodziny szlacheckiej, był dyrektorem i współwłaścicielem  petersburskiej firmy importującej wina. Matka Maria (1874-1932) z domu Pietraszkiewicz pochodziła z Krakowa, wychowana w rodzinie o tradycjach patriotycznych, w otoczeniu ludzi sztuki i kultury polskiej. Józef miał brata Stanisława (1896–1966) i siostrę Sewerynę (1900-2002), której synem jest Kazimierz Orłoś (ur.1935 r.), współczesny prozaik. W 1907 roku rodzina Mackiewiczów przeniosła się do Wilna. Od 1912 roku Józef uczył się w prestiżowym Gimnazjum Winogradowa. Jako ochotnik wziął udział w wojnie polsko – bolszewickiej w 1920 r. Po wojnie studiował nauki przyrodnicze na uniwersytetach w Warszawie i Wilnie. Od 1922 roku współpracował z wileńskim „Słowem”, którego redaktorem naczelnym był Stanisław Mackiewicz „Cat”, znany publicysta II RP, który w 1939 roku wyjechał z Polski; w okresie powojennym krótko był premierem polskiego rządu emigracyjnego w Londynie, a w czerwcu 1956 roku powrócił na stałe do kraju.

Józef Mackiewicz zadebiutował w 1921 r. esejem p.t. List żołnierza – kawalerzysty, wydrukowanym w  „Dzienniku Poznańskim”. Jednak za jego pierwszy tekst literacki uważa się reportaż p.t. „Z ostępów leśnych Białowieży”, który ukazał się w 1922 r. w wileńskim „Słowie”. W piśmie tym publikował komentarze do bieżących wydarzeń, artykuły na tematy gospodarcze, polityczne i społeczne. Zamieszczał też wywiady, teksty wspomnieniowe, artykuły biograficzne i felietony. Od początku lat 30.XX wieku Mackiewicz próbował swoich sił w literaturze pięknej. W roku 1931 wspólnie z Kazimierzem Leczyckim napisał dramat Pan poseł i Julia, który trafił na scenę Teatru Miejskiego. W roku 1936 opublikował zbiór opowiadań p.t. 16-go między trzecią a siódmą, a w 1938 r. wybór reportaży Bunt rojstów.

W 1924 r. ożenił się z nauczycielką Antoniną Kopańską, z którą miał córkę Halinę (1925-2024). Po rozejściu się z żoną związał się na krótko z Wandą Żyłowską (zmarłą w czasie wojny), z którą miał córkę Idalię, mieszkającą aż do swojej śmierci w 1998 r. w Wilnie. W 1934 r. poznał Barbarę Toporską (1913-1985), dziennikarkę i pisarkę, która została jego towarzyszką życia aż do śmierci. W roku 1938 przeszedł na prawosławie w celu sformalizowania związku z Barbarą,  bowiem w obrządku rzymskokatolickim pozostawał nadal mężem Antoniny, która zmarła w 1973 roku. Wkrótce po jej śmierci Józef z Barbarą zawarli ślub katolicki.

Przez całe życie pisarz utrzymywał kontakt z córką Haliną, która szczęśliwe dzieciństwo spędziła w Wilnie (il.2). Potem nastała okupacja i rozstanie z ojcem. Halina pozostała w Polsce z matką. Była uznaną archeolog. Kontakty z ojcem były ograniczone do listów, telefonów i kilku spotkań w Monachium. Była też z tego powodu prześladowana przez ówczesne władze krajowe. Jej relacje z ojcem były przepełnione wzajemną miłością i szacunkiem. Przez całe życie promowała literacką spuściznę ojca. W ostatnim czasie przekazała swoje archiwum do zbiorów Biblioteki Narodowej. Zależało jej bowiem, żeby listy, pamiątki i dokumenty mogły być dostępne dla wszystkich osób zainteresowanych twórczością jej ojca i Barbary Toporskiej.  

Po wkroczeniu 17 września 1939 roku Armii Czerwonej do Polski Mackiewicz z Toporską, ratując się przed okupacją sowiecką, przenieśli się do Kowna, gdzie rząd litewski otworzył granicę dla polskich uchodźców wojennych. Jednak w listopadzie 1939 r. po przejęciu Wilna przez Litwinów powrócił do miasta, gdzie wydawał „Gazetę Codzienną”. Kiedy w czerwcu 1940 roku Wilno ponownie przeszło w ręce rosyjskie, Mackiewicz zrezygnował z pracy dziennikarskiej. Kupił wóz, konia i rozpoczął pracę przy wyrębie i zwózce drzewa. Zarabiał w ten sposób na życie jako drwal i woźnica.

Po zajęciu Wilna w 1941 roku Niemcy zaproponowali Mackiewiczowi redagowanie pisma w języku polskim, jednak on stanowczo odmówił. Natomiast w okresie od lipca do października 1941 roku opublikował w „Gońcu Codziennym”, polskojęzycznym piśmie ukazującym się w okupowanym Wilnie, kilka antykomunistycznych artykułów podpisanych inicjałami J. M. Fakt ten stał się pretekstem do oskarżenia go o kolaborację z okupantem i skazania go przez sąd podziemny Armii Krajowej na karę śmierci. Sergiusz Piasecki (1901-1964), pisarz emigracyjny, kierujący wówczas egzekutywą likwidacyjną AK, odmówił wykonania wyroku, gdyż nabrał wątpliwości co do winy oskarżonego, zaś płk Aleksander Krzyżanowski, komendant Okręgu Wileńskiego AK, podjął decyzję o jego uniewinnieniu. Do dzisiaj nie są jasne okoliczności wydania wyroku śmierci, prawdopodobnie stała za tym agentura radziecka w szeregach AK. 

W maju 1943 r. po odkryciu przez Niemców w Katyniu grobów oficerów polskich zamordowanych przez NKWD, na zaproszenie niemieckie i za zgodą dowództwa Armii Krajowej Józef Mackiewicz udał się do Katynia jako obserwator i świadek ekshumacji zwłok. Po powrocie w „Gońcu Codziennym” ukazał się z nim wywiad: Widziałem na własne oczy, w którym zrelacjonował pobyt w miejscu kaźni polskich oficerów. Fakt ten zaważył na całym dalszym życiu pisarza i wpłynął na jego stosunek do komunizmu. Stał się nieprzejednanym jego wrogiem i uważał go za największe nieszczęście ludzkości. Jesienią stał się też świadkiem masakry Żydów w Ponarach dokonanej przez Niemców.

Warto w tym miejscu dodać, że zbrodnia popełniona w Katyniu została upamiętniona na znaczkach pocztowych. 20.07.1990 r. z okazji 50 rocznicy męczeńskiej śmierci polskich oficerów w Katyniu Poczta Polska emitowała znaczek pocztowy (Fi 3126) o nominale 1500 zł. (il.3), na którym umieszczono napis: „Katyń 1940 w formie krzyża na czarnym tle”. Znaczki wydano w arkusikach po 30 sztuk w układzie 5×6. Proj. Wojciech Freudenreich.  

4.04.2020 r. wydano znaczek pocztowy (Fi 5050) emisji: 80 rocznica Zbrodni Katyńskiej o nominale 3,30 zł. Na znaczku przedstawiono nieśmiertelnik niezidentyfikowanej ofiary zbrodni katyńskiej. Znaczki wydrukowano w arkusikach z ozdobnymi marginesami po 9 sztuk w układzie 3×3 (il.4). Proj. Marzanna Dąbrowska.

Po prawej stronie górnego marginesu znajduje się tytuł emisji. Po lewej stronie marginesu, patrząc od dołu, umieszczono w kolejności trzy – wybrane przez projektantkę – strofy pieśni Jacka Kaczmarskiego (1957-2004) p.t. Katyń:  

Może wszyscy byli na to samo chorzy?
Te same nad karkiem okrągłe urazy,
Przez które do ziemi dar odpłynął boży –
Ale nie ma znaków, że to grób zarazy.

Jeszcze rosną drzewa, które to widziały,
Jeszcze ziemia pamięta kształt buta, smak krwi.
Niebo zna język, w którym komendy padały,
Nim padły wystrzały, którymi wciąż brzmi.

Jest tylko jedna taka świata strona,
Gdzie coś, co nie istnieje – wciąż o pomstę woła,
Gdzie już śmiechem nawet mogiła nie czczona,
Dół nie ominięty – dla Orła, Sokoła…

Na prawym marginesie widnieją słowa:  „O pewnym brzasku w katyńskim lasku
                                                                 Strzelali do nas Sowieci…”.

Jacek Kaczmarski 29.8.1985

W maju 1944 roku, aby uniknąć trzeciej okupacji radzieckiej, Mackiewicz i Toporska dotarli do Warszawy, gdzie wydali trzy numery pisma „Alarm”, którego celem było ostrzeżenie przed groźbą okupacji radzieckiej. W lipcu 1944 r. przenieśli się do Krakowa, gdzie Mackiewicz napisał broszurę Optymizm nie zastąpi nam Polski. W dniu 18 stycznia 1945 roku, gdy Armia Czerwona wkraczała do Krakowa, Mackiewiczowie opuścili pospiesznie miasto. Przez Kalwarię Zebrzydowską dotarli do czeskiego Bogumina i następnie przedostali się do Wiednia. Po krótkim tam pobycie w marcu 1945 roku dotarli do Mediolanu, następnie do Rzymu, gdzie na zlecenie Biura Studiów 2. Korpusu Polskiego Józef Mackiewicz opracował białą księgę o mordzie katyńskim zatytułowaną Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów z przedmową gen. Władysława Andersa (1892-1970), która ukazała się w 1948 roku (il.5 Fi 4705 – il.6 Fi 4818). W tym czasie opublikował w „Orle Białym” reportaż Ponary Baza o masakrze Żydów w podwileńskich Ponarach dokonanej przez Niemców.

W latach 1947–1955 Mackiewiczowie mieszkali w Londynie, gdzie podjęli współpracę z pismem „Lwów i Wilno”, wydawanym przez Stanisława Mackiewicza. z londyńskimi „Wiadomościami” pod red. Mieczysława Grydzewskiego i paryską „Kulturą” (il.7 Fi 5242) redagowaną przez Jerzego Giedroycia (il.8 Fi 4102), a także z emigracyjną prasą litewską, ukraińską, białoruską i rosyjską.

Jerzy Giedroyć chętnie publikował książki Mackiewicza. W roku 1957 w Instytucie Literackim ukazała się Kontra – powieść o dramatycznym losie Kozaków dońskich walczących z Sowietami, którzy po II wojnie światowej znaleźli się w brytyjskiej strefie okupacyjnej i zostali wydani przez Anglików Związkowi Radzieckiemu. Więcej szczęścia mieli żołnierze Brygady Świętokrzyskiej Narodowych Sił Zbrojnych, którzy znaleźli azyl w amerykańskiej strefie okupacyjnej. W roku 1969 w Paryżu wydano powieść Nie trzeba głośno mówić.  

W 1949 roku Mackiewicz opublikował w Szwajcarii, w tłumaczeniu na język niemiecki, książkę o zbrodni  katyńskiej  p.t. Katyń. Zbrodnia bez sądu i kary. Później ukazała się ona w tłumaczeniu na inne języki (Londyn, Nowy Jork, Rzym, Madryt, Budapeszt). W roku 1951 został zaproszony przez Specjalną Komisję Śledczą Kongresu Stanów Zjednoczonych do Zbadania Zbrodni Katyńskiej (tzw. Komisję Maddena) jako świadek i jednocześnie ekspert. W ten sposób jako naoczny świadek ekshumacji grobów katyńskich, przyczynił się do rozpowszechnienia na całym świecie prawdy o tej zbrodni i o jej sprawcach.

Zbrodnia katyńska została upamiętniona w kilku kolejnych emisjach pocztowych. 13.04.1995 r. z okazji Międzynarodowego Roku Katyńskiego wydano znaczek (Fi 3384) o nominale 80 gr (il.9), na którym widnieje guzik od polskiego munduru wojskowego z 1939 r. na ściółce leśnej. Znaczki wydano w arkusikach po 20 sztuk w układzie 4×5. Proj. Maciej Buszewicz. 2.04.1999 r. wprowadzono do obiegu dwa znaczki emisji: „Wizerunki Matki Bożej patronki jeńców – żołnierzy na Wschodzie”. Na znaczku (Fi 3605) o nominale 60 gr umieszczono wizerunek Matki Bożej Zwycięskiej Kozielskiej; na znaczku (Fi 3606) o nominale 70 gr – wizerunek Matki Bożej Katyńskiej (il.10). Znaczki wydrukowano w arkusikach po 20 sztuk w układzie 4×5. Proj. Janusz Wysocki. W ramach emisji z 7.04.2010 r. „Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej” ukazał się znaczek (Fi 4331) w formie bloku (Fi 224) z ozdobnymi marginesami o nominale 3,00 zł (il.11), na którym widnieje krzyż z guzików mundurowych ułożonych na piasku. Proj. Marzanna Dąbrowska. Dla uczczenia 75. rocznicy zbrodni katyńskiej 7.04.2015 r. wydano znaczek (Fi 4609) o nominale 1,75 zł w ozdobnych arkusikach po 9 sztuk w układzie 3×3. Na znaczku przedstawiono orzełka z odłamanym skrzydłem i tarczą, przewiązanego sznurem. Proj. Marzanna Dąbrowska.

W 1955 roku Józef Mackiewicz wraz z żoną Barbarą Toporską zamieszkali w Monachium, gdzie spędzili ostatnie trzydzieści lat swojego życia. Żyli bardzo skromnie, utrzymując się z niewysokich honorariów autorskich. Z punktu widzenia Czesława Miłosza było to wręcz „skrajne ubóstwo”. Gdy w 1963 roku żona pisarza zachorowała na raka, rozgłośnia „Głos Ameryki”, z którą  Barbara współpracowała, odmówiła jej jakiejkolwiek pomocy finansowej, a po operacji zmniejszono jej zarobek. W Monachium Mackiewicz napisał większość swoich powieści. W londyńskim „Orbisie” wydał dwie pozycje: Drogę  donikąd – powieść ukazującą dramat Polaków, którzy w 1939 roku znaleźli się pod sowiecką okupacją i Karierowicz – o bohaterze, który jako osiemnastolatek trafił na wojnę polsko-bolszewicką. W roku 1962 w wydawnictwie „Świderski” ukazała się Sprawa pułkownika Miasojedowa, a własnym nakładem autor wydał Zwycięstwo prowokacji, stanowiące diagnozę komunizmu i przyczyny szerzenia się go w świecie. Książka wywołała falę krytyki i oskarżeń pod adresem pisarza zarówno ze strony niektórych środowisk na uchodźstwie, jak i w Polsce. Bezkompromisowa postawa Mackiewicza wobec komunizmu była nie do zaakceptowania także przez część opozycji w kraju.

Kolejne książki to: zbiór nowel Pod każdym niebem – opatrzony posłowiem Barbary Toporskiej (1964), Lewa wolna – powieść o wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku (1965) i Nie trzeba głośno mówić – niejako dalszy ciąg Drogi donikąd – epicka panorama II wojny światowej (1969). W 1972 r. ukazała się książka W cieniu krzyża, będąca analizą polityki papieża Jana XXIII wobec komunizmu. W wydanej trzy lata później książce Watykan w cieniu czerwonej gwiazdy pisarz kontynuował krytykę polityki Kościoła katolickiego wobec komunizmu za pontyfikatu papieża Pawła VI.

W 1959 roku w plebiscycie „Wiadomości” Mackiewicz został wybrany do Polskiej Akademii Literatury, na której  posiedzenia dojeżdżał do Londynu. W 1971 roku August Zaleski (il.12 Fi 4232), ówczesny prezydent RP na Uchodźstwie (1947-1972), odznaczył pisarza Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta.

W latach 1955-1981 pisarz został laureatem kilkunastu nagród literackich przyznanych przez polskie środowiska emigracyjne. W 1984 roku natomiast otrzymał krajową nagrodę miesięcznika „Arka”: „za twórczość prozatorską ze szczególnym uwzględnieniem powieści wydanych ostatnio w kraju: Droga do nikąd, Nie trzeba głośno mówić, Fakty, przyroda i ludzie.” W 1974 r. wydział slawistyki uniwersytetu w Kansas zgłosił Józefa Mackiewicza do Nagrody Literackiej Nobla, której jednak pisarz nie otrzymał.

W połowie grudnia 1984 roku Józef Mackiewicz doznał udaru mózgu i został częściowo sparaliżowany, w wyniku tego nie odzyskał już przytomności. Zmarł 31 stycznia 1985 r. w Monachium. Pół roku później, 20 czerwca 1985 roku, umarła jego żona – Barbara Toporska. Prochy obojga złożono w Londynie na cmentarzu przy polskim kościele św. Andrzeja Boboli.

Józef Mackiewicz był znakomitym prozaikiem. Stworzył oryginalny model powieści fabularno-dokumentalnej,  która w epicki sposób przedstawiała rzeczywistość i psychologiczne motywy działania bohaterów. Jego powieści odznaczają się precyzją konstrukcji, sugestywnością szczegółu, żywością języka i świetnym osadzeniem w realiach geograficznych, historycznych i przyrodniczych.

W 1989 roku Czesław Miłosz (il.13 Fi 2663)) w paryskiej „Kulturze”, analizując twórczość i myśl Mackiewicza, zaznaczył, że pisał on „na złość całemu światu, który czarne nazywa białym i nie ma nikogo, kto by założył veto”. Noblista uznawał Mackiewicza za talent literacki dorównujący Bolesławowi Prusowi i Stefanowi Żeromskiemu.

Od 2002 roku, z inicjatywy Haliny Mackiewicz, córki pisarza, przyznawana jest w Warszawie polska nagroda   literacka imienia Józefa Mackiewicza, opatrzona jego życiową dewizą: „Jedynie prawda jest ciekawa“. Nagroda została  ustanowiona w celu upamiętnienia postaci i dzieła Józefa Mackiewicza, pisarza i działacza politycznego. Przyznawana jest polskim autorom za utwory literackie, publicystyczne, rozprawy historyczne, filozoficzne i krytycznoliterackie w szczególny sposób popularyzujące rodzimą kulturę, historię i tradycję. Nagrodę przyznaje Kapituła w składzie: prof. Jacek Bartyzel, prof. Dorota Heck, prof. Krzysztof Dybciak, Wacław Holewiński, Paweł Witaszek, prof. Maciej Urbanowski, Stanisław Michalkiewicz i Rafał Ziemkiewicz. Laureatami nagrody w poprzednich latach byli m.in.: pisarze: Janusz Krasiński, Jarosław Marek Rymkiewicz; naukowcy: Andrzej Nowak i Wojciech Roszkowski; eseistka – Joanna Siedlecka, publicysta – Paweł  Lisicki. Laureatem w 2024 roku został Krzysztof Kosiński za publikację Bunt duszy polskiej. O twórczości politycznej i literackiej Romana Dmowskiego (z lat 1893-1934).

Z okazji 120. rocznicy urodzin pisarza w 2022 r. z inicjatywy Instytutu Pamięci Narodowej powstał film fabularny „Czarny sufit. Film o Niepokornym” poświęcony postaci Józefa Mackiewicza. Akcja toczy się w Monachium w 1968 r. w mieszkaniu Józefa i Barbary Mackiewiczów. Jest zapisem rozmowy z Jerzym Giedroyciem na temat ówczesnej sytuacji międzynarodowej oraz istoty systemu komunistycznego. Jest to opowieść o człowieku bezkompromisowym i niepokornym, nieprzejednanym wrogu komunizmu. Film adresowany jest do młodego pokolenia. Ma wzbudzić refleksję i przyczynić się do dalszego wzrostu zainteresowania życiem i twórczością Józefa Mackiewicza. Scenariusz napisał Arkadiusz Biedrzycki, reżyser filmu. W rolach głównych wystąpili: Marek Kalita, jako Józef Mackiewicz, Agnieszka Wosińska, jako jego żona Barbara oraz Krzysztof Stroiński w roli Jerzego Giedroycia. Premiera filmu odbyła się 14 grudnia 2022 r. w Filmotece Narodowej w Warszawie.

Osobom zainteresowanym postacią i twórczością pisarza proponuję publikacje monograficzne: Włodzimierz Bolecki, Ptasznik z Wilna. O Józefie Mackiewiczu (zarys monograficzny). Kraków 2007. Wyd. Arcana. Grzegorz Eberhardt, Pisarz dla dorosłych. Opowieść o Józefie Mackiewiczu. Wyd. „Lena” 2008

(arb)